Noyabrın 3-də Astanada keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının 10-cu yubiley sammiti türk ölkələrinin bu birlik çərçivəsində əlaqələrini genişləndirmək və möhkəmləndirmək arzusunun daha bir sübutudur. Azərbaycan üçün TDT-a üzv ölkələrlə əməkdaşlıq sahəsi onun xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biridir. Bunu Bakının ötən illər ərzində qardaş ölkələri sıx birləşdirmək üçün mühüm səylər göstərmişdir. Prezident İlham Əliyev türkçülük, türk dövlətlərinin birliyi, türk dünyasının güclənməsi ideyasını sözdə deyil, öz real fəaliyyəti ilə gerçəkləşdirir. Təsadüfi deyil ki, Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının (Türk Şurası) yaradılması haqqında saziş məhz Azərbaycanda imzalanmışdır. 2009-cu ildə Naxçıvanda keçirilən sammitdə Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Türkiyə başçıları bu sazişə imza atdılar. İllər keçdikcə əlaqələr genişləndi və 2021-ci ilin noyabrında bu qurum Türk Dövlətləri Təşkilatına çevrildi və üzv ölkələrin sayı artdı. Belə ki, TDT-nin əsas üzvləri olan Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistanla yanaşı, Türkmənistan və Macarıstan təşkilata müşahidəçi üzv ölkələr kimi qoşuldu. Bu gün türk dünyası 200 milyondan çox insanın yaşadığı geniş bir ərazini əhatə edir. Və TDT-na üzv olan ölkələrin coğrafi mövqeyinə diqqət yetirsək, onların şərqdən qərbə uzanan və Orta Dəhliz təşkil edən nəqliyyat marşrutu üzərində yerləşdiyini aydın şəkildə görmək mümkündür. Şərqlə Qərbin qovşağında yerləşən Azərbaycan yüksək tranzit potensialına görə bu marşrutda həlledici rol oynayır. Prezident İlham Əliyev TDT çərçivəsində əməkdaşlığa baxışını belə izah edir: “Türk dünyası böyük bir ailədir. Bir-birimizin milli maraqlarını nəzərə alaraq, biz bundan sonra da qarşılıqlı dəstək və həmrəylik nümayiş etdirməliyik. Siyasi, iqtisadi, ticarət, mədəniyyət, nəqliyyat, enerji, kənd təsərrüfatı və turizm, o cümlədən rəqəmsal transformasiya ilə yanaşı, biz təhlükəsizlik, müdafiə və müdafiə sənayesi kimi sahələrdə də əməkdaşlığı intensivləşdirməliyik”.
Azərbaycan dövlətinin başçısının bu bəyanatı bu gün TDT-na üzv olan ölkələr arasında münasibətlərdə öz əksini tapır. ümumi sahəsi 4,8 milyon kv. km, ÜDM-i 1,4 trilyon dollar və ticarət dövriyyəsi 855 milyard dollardan çox olan türk dövlətləri nəhəng iqtisadi və müasir hərbi potensiala, enerji resurslarına və nəqliyyat marşrutlarına malikdir. Qlobal ticarət dövriyyəsinin 2,4%-i, dünya ÜDM-nin 1,6%-i türk ölkələrinin payına düşür. Dünyada baş verən son hadisələr fonunda Azərbaycanın yerləşdiyi Orta Dəhlizin əhəmiyyəti artır. Prezident İlham Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində Azərbaycanda müasir nəqliyyat-logistika infrastrukturu yaradılıb. Bu gün Orta Dəhliz üzrə yükdaşımaların həcmi əhəmiyyətli dərəcədə artır.Azərbaycan Prezidentinin uzaqgörən siyasəti nəticəsində ölkəmizdə müasir nəqliyyat-logistika infrastrukturu yaradılıb. Bu gün Orta Dəhlizlə yükdaşımaların həcmi nəzərəçarpacaq dərəcədə artmaqdadır. Təsadüfi deyil ki, 2023-cü ilin yanvar-avqust aylarında Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu üzrə yükdaşımaların dinamikası ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 85,3 faiz artaraq 1,7 milyon tondan çox olmuşdur. Azərbaycanın Türk dövlətləri ilə ticarət dövriyyəsinin yaxın illərdə 15 milyard dollaradək artırılması hədəflənir. 2022-ci ildə Azərbaycanla Türk dövlətləri arasında ticarət dövriyyəsi əvvəlki illə müqayisədə 70 faiz artaraq 7 milyard 170 milyon dollar təşkil edib. 2023-cü ilin yanvar-iyul aylarında isə Azərbaycanın Türk dövlətləri ilə ticarət dövriyyəsi 5 milyard 666 milyon dollar təşkil edib. Bu göstərici ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 41,9 faiz çoxdur. Həmin dövrdə Azərbaycanın Türkiyə ilə ticarət dövriyyəsi illik müqayisədə 40,5 faiz, Qazaxıstanla 32 faiz, Türkmənistanla 3,6 dəfə, Qırğızıstanla isə 4,8 dəfə artmışdır.
Elə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Türk Dövlətləri Təşkilatının “Astanada keçirilən 10-cu yubiley Zirvə görüşündə bu yanaşmadan çıxış edərək çox vacib mesaj səsləndirdi: “Naxçıvanı Azərbaycanın qərb rayonları ilə birləşdirəcək nəqliyyat xəttinin həyata keçirilməsi də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xəttin açılması həm bölgədəki bütün ölkələrin rifahına mühüm töhfə verəcək, həm də Türkiyəni dədə-baba yurdumuz olan Orta Asiya ilə birləşdirəcək. Bu prosesin uğurla başa çatması üçün biz Türk dünyası olaraq Azərbaycana dəstəyimizi davam etdirməliyik”.
Bu gün TDT dünya ölkələri tərəfindən mötəbər struktur kimi tanınır və üzv dövlətlərin sıx əməkdaşlığı və birgə səyləri sayəsində təşkilatın çəkisi hər gün artır. Azərbaycanın həm təşkilat daxilində, həm də ikitərəfli əsasda üzv ölkələrlə sıx əlaqələri var və TDT-na üzv olan ölkələr arasında sıx dostluq və qardaşlıq münasibətlərinin mövcudluğu və onların bir-birini dəstəkləməsi bu təşkilatın inkişaf perspektivlərini müəyyən edən əsas amillərdən biridir. Beləliklə, 2020-ci il Vətən Müharibəsi zamanı türk dövlətləri Azərbaycanın haqlı mübarizəsini dəstəklədilər, baxmayaraq ki, onların bəziləri Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının üzvüdür. Özbəkistan, Qırğızıstan və Qazaxıstan Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində özünü elan etmiş rejimin keçirdiyi “prezident seçkiləri”ni tanımadıqlarını bildiriblər. Azərbaycanın Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda apardığı bərpa və yenidənqurma işlərinə Türk Dövlətləri Təşkilatlarına üzv dövlətlər də öz töhfələrini verirlər. Bu baxımdan Füzulidə özbək xalqının hədiyyəsi olaraq tikilmiş Mirzə Uluqbek adına 1 nömrəli tam orta məktəbi, Qazaxıstandan Füzulidə də tikiləcək Kurmanqazı adına Yaradıcılığın İnkişafı Mərkəzini, Azərbaycan-Türkiyə Cəbrayılda Beynəlxalq Meşə Tədris Mərkəzi, Zəngilanda “Ağıllı kənd” Dost Aqroparkının kənd təsərrüfatı kompleksi yaradılmışdır. Bu ilin fevralında Türkiyədə baş vermiş dağıdıcı zəlzələnin nəticələrinin aradan qaldırılmasında Türk Dövlətləri Təşkilatı ölkələrinin dəstəyini də qeyd etmək lazımdır. Beləliklə, tam əminliklə deyə bilərik ki, ortaq köklər, tarix və mədəniyyət, milli dəyərlər, eləcə də üzv ölkələr arasında qarşılıqlı dəstək, mövcud potensial və həyata keçirilən layihələr bu təşkilatın rolunu daha da artırır, onu aparıcı beynəlxalq təşkilatlardan birinə çevirir. Prezident İlham Əliyev vaxtilə Türk Dövlətləri Təşkilatlarının perspektivlərini yüksək qiymətləndirib: “Bu təşkilatın gözəl gələcəyi var. Çünki o, təbii müttəfiqlərə əsaslanır, tarix, mədəniyyət və adət-ənənələrimiz bu ittifaqı bizə diktə edir”. TDT və bütövlükdə bütün türk dünyası üç mühüm sütun üzərində dayanır - iqtisadiyyat, siyasət və mədəniyyət. Bu baxımdan da “Türk Dövrü” devizi altında keçirilən tədbir dünyada baş verən geoiqtisadi və geosiyasi fonunda xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Ötən bu illər ərzində Təşkilatın hər üç istiqamət üzrə əməkdaşlıq münasibətləri inkişaf etmişdir.
Dünyadakı mövcud sistem böhran yaşayır və biz yeni bir mərhələnin başlandığını müşahidə edirik. Və Türk Dövlətləri yalnız birlikdə bu dəyişikliklərə hazır ola bilər. Ötən bu illər ərzində birlik möhkəmlənib və onu daha da qorumaq və gücləndirmək lazımdır. TDT bundan sonra dünya gücləri ilə bərabər şəraitdə əməkdaşlıq edəcəkdir. Bu fikri sammit zamanı üzvlər tərəfindən 12 sənədin imzalanması da təsdiq edir. Onların sırasında ən mühüm sənədlərdən biri 2023-2027-ci illər üçün nəqliyyat kommunikasiyalarının inkişafına dair Birgə Fəaliyyət Planıdır. Ümumiyyətlə, Türk Dövlətləri Təşkilatının 10-cu Zirvə Görüşü bu qurumun tarixində dönüş nöqtəsi hesab etmək olar.
Mahir Tarverdiyev,
Sabirabad Dövlət Sosial-İqtisad Kollecinin direktoru
