Kəlbəcər” toponimi qədim türk dilindən olub, “çay üzərində qala” mənasındadır (oykonim sözünün ilkin forması Kevliçer kimi götürülüb). Kevli “çayın üstü”,çer/car “qala” mənasını verir.
Kəlbəcərdə oronomik toponimlərin hamısı türkcədir. Bu toponimlərdə indi də bir sıra qədim türk tayfalarının adları var.
İlk insan məskənlərindən biri də Kəlbəcərdir. Dördüncü geoloji dövr bu ərazidə ibtidai insanın yaranması və inkişafı dövrünə təsadüf edir. Bu dövr 4 milyon ildən çox insan tarixini əhatə edir.
Kəlbəcər ərazisində arxeoloqlar 30 min illik yaşayış məskənləri, 6 min illik qayaüstü təsvirlər, zibil formasında qədim türk əlifbası nümunələri aşkar ediblər. Bu ərazidəki daş abidələr Şimali Azərbaycanda erkən türkçülük, atəşpərəstlik, xristianlıq və 7-ci əsrdən başlayaraq islamın yüksəlişi dövründə inşa edilmişdir.
Kəlbəcərdə “Türk qəbiristanlığı” kimi tanınan bir neçə tarixi məzar var. Əlibəyli, Kəlbəcər, Zar və s. kənd ərazisinin ən böyüyüdür. Qəbiristanlıqlar müxtəlif dövrlərdə tikilmiş, ölçüsü və forması müxtəlif olan at, qoç, sinə, qəbir daşları, baş daşları, günbəzlərlə doludur.
1936 kvadrat kilometr ərazisi, 60 min nəfər əhalisi, 128 yaşayış məntəqəsi olan Kəlbəcər rayonu zəngin tarixi, mədəniyyəti, qədim tarixi abidələri ilə seçilir. İşğaldan sonra erməni vandalları tarixi abidələrin əksəriyyətini dağıdıb. Dağıdılmış mədəniyyət abidələri: Vəng kəndində Alban məbədi, Çərəkdar kəndində Alban kilsəsi (Həsən Camal kilsəsi), Qanlıkənd kəndində Lök qalası, Qaraçənli kəndində Uluxan qalası, Tərtər və Bulanıq çaylarının qovuşduğu yerdə Alban kilsəsi, Qalaboynu kəndində Qalaboynu qalası , Comərd kəndi Camışlı kəndində Keşikçi qalası, Kəlbəcər şəhər məscidi, Başlı məscidi.
Kəlbəcər qədim abidə kimi ziyarət etməyə dəyər. Tədqiqatçılar 1968-ci ildən başlayaraq rayonun “Qaragöl” və “Zalxa” göllərinin, eləcə də “Ayıçınqıllı” və “Pəriçingilli” dağlarının sahilləri boyu qayalara həkk olunmuş təsvirləri tədqiq etmişlər. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 1976-cı ildə Kəlbəcər qayaüstü rəsmlərinin yaxınlığında icma aşkar edilmişdir. Burada diametri təxminən 20 metr olan dairəvi tikilinin qalıqları aşkar edilmişdir. Bunun ilk insan məskəni olduğuna inanmağın başqa bir səbəbi də odur ki, bu mürəkkəb tikintinin divarları (qalınlığı 2 metrə qədər) qaya və çay daşlarından ibarətdir. Həmin yaşayış məntəqələrində həmin dövrə, yəni e.ə. III minilliyə aid gil qab qırıqları, taxıllar, dəvə gözü və çaxmaq daşından hazırlanmış bıçaqlar, ox ucları və digər əşyalar da aşkar edilmişdir. Yerli tayfaların iqtisadi, sosial və mədəni həyatı haqqında fikir burada aşkar edilmiş qayaüstü təsvirlərlə (Tunc dövrü) təxminən eyni vaxtda meydana çıxır.
Azər Quliyev,
Sabirabad rayon Təhsil şöbəsinin
müdir müavini
